تحقیق ضایعات گندم از تولید تا مصرف و نقش سیاستهای دولت

تحقیق ضایعات گندم از تولید تا مصرف و نقش سیاستهای دولت

چکیده

      افزایش تولید محصولات کشاورزی با توجه به شرایط آب و هوایی، محدودیت منابع آبی و نیز محدودیت زمینهای دارای پتانسیل تولید کشت های دیم در بسیاری از نقاط جهان امکان پذیر نیست، بنابراین برای تأمین مواد غذایی باید بهره وریاز عوامل تولید بویژه آب و خاک افزایش و ضایعات مواد غذایی و کشاورزی تا حد امکان کاهش یابد. بنابراین دراین مطالعه در جهت حفظ خودکفایی بدست آمده در محصول گندم در کشور پهناورمان، به بررسی ضایعات محصول گندم به عنوان مهمترین محصول استراتژیک کشاورزی پرداخته شده است و در ارتباط با ضایعات گندم مواردی همچون بررسی ریشه های ایجاد ضایعات در گندم، تفکیک ضایعات گندم در مراحل مختلف تولید تا مصرف، شناخت عوامل اقتصادی- اجتماعی و زراعی موثر بر ضایعات گندم در مراحل مختلف تولید تا مصرف و بررسی تاثیر سیاستهای دولت بر ضایعات گندم به عنوان اهداف اصلی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. نتایج مطالعه نشان می دهد که عوامل متنوع و بسیار زیادی در مراحل مختلف تولید تا مصرف گندم بر میزان ضایعات آن موثر هستند که در متن مقاله مورد بحث قرار گرفته و راهکارهای مربوطه پیشنهاد گردیده اند. به منظور نیل به تقلیل در میزان ضایعات محصولات کشاورزی ناگزیر به دخالت دولت در نحوه فرآوری، خرید و فروش محصولات و فرآورده های آن هستیم، از طرفی باید نقش دولت به عنوان هدایتگر و حمایت کننده تحقیقات، تشویق کننده و تسهیلگر افزایش یابد.

کلمات کلیدی: ضایعات، گندم، سیاست، دولت، کشاورزی، ایران.

مقدمه

            در چند دهه گذشته، بویژه طی سالهای توأم با افزایش قیمت نفت، درآمد کشور به یکباره افزایش یافت و دولت اقدام به پرداخت یارانه در مصرف آب، انرژی، دارو، گندم، نان و سایر مواد غذایی نمود، منجر به این شد که میزان اتلاف این منابع در کشور افزایش یابد. اسراف در این منابع به حدی است که طبق آمار منتشر شده، مصرف سرانه آب، انرژی، دارو، گندم و سایر مواد غذایی، همچنین صرف وقت برای انجام یک کار معین در ایران، چند برابر استانداردهای جهانی است.

این در حالی است که موضوع بحث انگیز روند افزایشی ضایعات مواد غذایی، یکی از چالشهای جدی اکثر کشورها به ویژه، کشورهای درحال توسعه است، تا آنجاییکه سیاستمداران و اندیشمندان مجامع علمی در جهان سوم درصدد برآمده اند برای کاهش ضایعات محصولات کشاورزی در مراحل کاشت، داشت و برداشت و مراحل توزیع و مصرف، چاره اندیشی کنند. بر همین اساس ضرورت دارد به خط مشی سیاست کلان، راهکارهای عملی و اجرایی جهت جلوگیری از ضایعات از جانب دولت و نیز بالا بردن سطح آگاهی عمومی در کاهش ضایعات اهمیت داده شود.

با افزایش مداوم جمعیت دنیا، نیاز به مواد غذایی روز به روز با سرعتی شگرف افزایش می یابد. سازمان خواروبار جهانی اعلام کرده است که جمعیت جهان تا سال 2030 به بیش از 8 میلیارد نفر خواهد رسید که تأمین مواد غذایی این جمعیت نیاز به کوشش پیگیری در زمینه کشاورزی و علوم وابسته دارد. با وجود پیشرفتهای قابل توجه در سه دهه اخیر مصرف سالیانه مواد غذایی فقط در حدود 20 درصد افزایش یافته است. براساس برآوردهای موجود تا سال 2030 باید مقدار تولید محصولات غذایی در کشورهای در حال توسعه 70 درصد بیشتر از تولید فعلی آن باشد تا بتواند همگام با جمعیت روبه رشد، حرکت نماید و بدرستی جوابگوی نیازهای آنها باشد.

از طرفی هر ساله مقدار بسیار زیادی از محصولات زراعی و باغی در مراحل گوناگون بویژه پس از برداشت دچار افت کیفیت می گردد به طوری که مقدار این ضایعات در کشورهای جهان سوم بیش از کشورهای صنعتی است. در کشور ما نیز به دلیل نارسایی های موجود در سیستم نگهداری، تبدیل و توزیع، مقداری از محصولات کشاورزی ضایع می شود که میزان آن نسبتاً بالا است. بر پایه آمارهای موجود به طور متوسط 35 درصد از محصولات کشاورزی در ایران ضایع می گردد که این خود غذای 15 تا 20 میلیون نفر از جمعیت کشور است. همچنین در ایران سالانه 2 میلیون تن گندم در نهایت به ضایعات تبدیل می شود که این بزرگترین اسراف ملی است. (http://www.iranflour.com)

بیان مسئله و ضرورت انجام تحقیق

            لزوم خودکفایی در تولید محصولات استراتژیکی چون گندم در عرصه جهان کنونی که غذای بعنوان یک اسلحه و اهرم در دست برخی از قدرتها بشمار می رود از اهم ضروریات محسوب می شود. که در این راستا، کاهش ضایعات، یکی از عوامل مهم در افزایش تولید و کاهش واردات محسوب می گردد. از سوی دیگر با توجه به اینکه سهم سرمایه گذاری انجام شده در بخش کشاورزی، پنج درصد از سرمایه گذاریهای موجود در کشور را به خود اختصاص می دهد و این رقم برای بخش کشاورزی نسبت به سایر کشورهای جهان بسیار پایین می باشد میزان ضایعات محصولات کشاورزی معادل 25  درصد درآمد نفتی کشور تخمین زده می شود که این مقدار بیانگر میزان بالای ضایعات و نیز ارزش آن در تولید ناخالص داخلی می باشد.

به طور خلاصه می توان گفت برای رسیدن به خودکفایی نسبی، جدای ازافزایش تولید، برخورد با مسئله ضایعات و چگونگی کاهش آن نیز مورد تأکید است. کاهش ضایعات، طبیعت افزایش عرضه را دارد و دستیابی به آن، ما را از عوامل تولید اضافی، بی نیاز کرده یعنی بدون داده اضافی، ستانده حاصل می گردد، با اعمال این سیاست، در بهره برداری از منابع طبیعی نیز صرفه جویی شده و منابع غیر قابل تجدید که در معرض تخریب قرار می گیرد، طی نظمی به سود پاسخ گویی به نیازهای آیندگان استمرار می یابد و متضمین توسعه پایدار در کشور خواهد بود.

به همین دلیل روند تغییرات در تولید گندم و مصرف آرد و سهم تامین شده مصرف از تولید داخل کشور مورد توجه صاحبنظران، سیاستگذاران و مسئولین اجرایی کشور است؛ در این راستا برخی از برنامه های توسعه کشور محور استقلال را کشاورزی قرار داده و تولیدگندم را به عنوان یکی از محوری ترین محصولات آن بخش معرفی نموده اند. لذا تولید، توزیع، مصرف و ضایعات گندم، آرد و نان از ابعاد مختلف قابل بررسی است.

بنابراین با عنایت به مراتب فوق مسأله مهمی که در اینجا مطرح می شود آن است که عوامل موثر بر بالا بودن ضایعات در مراحل مختلف تولید تا مصرف گندم چیست؟ و سیاستهای دولت دراین ارتباط چه نقشی دارند؟

مروری بر مطالعات انجام شده:

            در زمینه بررسی ضایعات گندم، آرد و نان مطالعات داخلی و خارجی زیادی صورت گرفته است که ذیلاً به اختصار به برخی از آنها که ارتباط بیشتری با ضایعات گندم دارند اشاره می شود.

مطالعات داخلی

            بهروزی لار (1374) در مطالعات افت کمباین غلات، از طریق نمونه گیری تصادفی تعدادی ازکمباین های موجد در مناطق خراسان، اصفهان، گرگان، فارس و همدان را انتخاب و پنج افت کمباین شامل افت طبیعی، افت دماغه، افت کوبنده، افت قسمت جداکننده و قسمت تمیز کننده را اندازه گیری نموده است. طبق نتایج، میانگین کل افت یا احتساب افت طبیعی دراستان خراسان 78/7 درصد و بدون در نظر گرفتن افت طبیعی 47/5 درصد، در استان اصفهان متوسط کل افت 3/2 درصد و بیشترین میزان افت مربوط به قسمت دماغه بوده است. در گرگان میانگین درصد افت 5/6 درصد، در فارس 5/4 درصد و در استان همدان 7 درصد گزارش شده است.

حمید نژاد (1378)، در خصوص ارزیابی اقتصادی ضایعات گندم از زمان برداشت تا زمان فروش در مناطق هرات، مروست و ابرکوه استان یزد با استفاده از روش دالینوس و طبقه بندی با انتساب اپتیمم تعدادی از گندمکاران به تعیین ضایعات پرداخته است. محقق از مزارع گندمکاران منتخب نمونه گیری های لازم را جهت تعیین ضایعات کمی شامل (ریزش طبیعی، روش برداشت و خرمنکوبی) و ضایعات کیفی شامل (اختلاط و آلودگی گندم) انجام و سپس ارزش اقتصادی هر یک را مشخص نموده است. طبق نتایج، میانگین ریزش طبیعی گندم در هکتار 27 کیلوگرم بوده است. ضایعات گندم در روش برداشت با داس کمتر بوده و در هر هکتار، متوسط ضایعات روش برداشت 100 کیلو بوده است. ضایعات گندم در روش خرمنکوبی با کمباین بیش از روش خرمنکوب ماشینی است در هر هکتار 58 کیلوگرم برآورده شدهاست. گندم شکسته حاصل از خرمنکوبی با کمباین بیش از خرمنکوب ماشینی و دستی است. به طور متوسط در هر هکتار، 199 کیلوگرم گندم شکسته موجود می باشد. مقدار مواد جامد موجود در گندم خرمنکوبی شده به طور متوسط 37 کیلوگرم در هر هکتار می باشد. به طور متوسط پس از خرمنکوبی گندم برداشت شده، در یک هکتار مقدار 112 کیلوگرم جو موجود بوده است. در هر هکتار، میانگین میزان گندم سن زده 67 کیلوگرم، وزن گندم های دارای سیاهک پنهان 2 کیلوگرم، وزن گندم های دارای علائم آفات بیماری ها 98 کیلوگرم مشخص شده است. مجموع ارزش کل ضایعات ریزش طبیعی و روش برداشت و خرمنکوبی به طور متوسط 84597 ریال در هر هکتار بوده است. حدود 60 درصد کل ارزش ضایعات مربوط به منطقه ابرکوه می باشد. طبق بررسی، روش برداشت و خرمنکوبی توسط کمباین حدود 69 درصد از کل ارزش ضایعات را به خود اختصاص داده است. از کل گندم خریداری شده به وسیله دولت در منطقه (26150 تن) تنها 23620 تن گندم خالص بوده و به تفکیک بقیه شامل علف های هرز (166 تن)، مواد جامد(195 تن)، جو (650 تن)، گند آلوده به آفات و بیماری ها (540 تن) و گندم شکسته 976 تن بوده است. بنابراین وجود تفاوت بین کل مقدار خریداری شده و میزان گندم خالص گشته که گندمکاران به ازاء هر کیلوگرم گندم تحویلی با کاهش معادل 7/8 ریال (7/4 ریال افت غیرمفید و 4 ریال افت مفید) مواجه باشند.

حمیدنژاد و همکاران (1380) در گزارش وضعیت اقتصادی گندم در ایران ابراز می دارند که ضایعات تولید، ضایعات گندم خارج از سیستم دولتی و ضایعات تبدیلی گندم به آرد در طی سال های (70-1362) به ترتیب به طور متوسط سالانه 242، 533 و 383 هزار تن بوده، به طوری که در سال های (77-1371) به ترتیب به 365، 551 و 445 هزار تن افزایش یافته است.